Ο Ηλίας Βενέζης υπήρξε μία από τις σημαντικότερες μορφές της ελληνικής λογοτεχνίας του 20ού αιώνα και εξέχων εκπρόσωπος της γενιάς του ’30. Η ζωή και το έργο του είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τη μοίρα του μικρασιατικού ελληνισμού, τον ξεριζωμό, την προσφυγιά, αλλά και την πίστη στις αντοχές του ανθρώπου. Με την πένα του κατάφερε να μετατρέψει τον προσωπικό και συλλογικό πόνο σε υψηλή τέχνη, που άγγιξε και εξακολουθεί να συγκινεί γενιές αναγνωστών.
Γεννήθηκε το 1904 στις Κυδωνιές της Μικράς Ασίας (το σημερινό Αϊβαλί), όμως σύμφωνα με νεότερα στοιχεία γεννήθηκε το 1898. Ήταν ένα από τα επτά παιδιά μιας εύπορης οικογένειας με ρίζες στην Κεφαλλονιά και στη Λέσβο. Οι πολιτικές αναταράξεις των αρχών του 20ού αιώνα και οι διωγμοί των Ελλήνων της Μικράς Ασίας τον σημάδεψαν από πολύ νωρίς. Κατά τη Μικρασιατική Καταστροφή συνελήφθη και οδηγήθηκε στα διαβόητα «Τάγματα Εργασίας», όπου έζησε 14 μήνες φρίκης. Από τους 3.000 κρατουμένους της περιοχής του, μόνον 23 επέζησαν. Ο ίδιος απέδωσε αυτή την τραγική εμπειρία στο εμβληματικό του έργο «Το Νούμερο 31328» (1931), ένα σπαρακτικό χρονικό της επιβίωσης και της βαρβαρότητας.
Η επιστροφή του στη Λέσβο σηματοδότησε μια νέα αρχή. Εργάστηκε στην Εθνική Τράπεζα και συνδέθηκε με την πνευματική ομάδα της «Λεσβιακής Άνοιξης». Η λογοτεχνική του διαδρομή ξεκίνησε δυναμικά, με το πρώτο του βραβευμένο διήγημα «Ο Θάνατος» και τη συλλογή «Ο Μανώλης Λέκκας». Το 1939, με το μυθιστόρημα «Γαλήνη», γίνεται από τους πρώτους που φωτίζουν λογοτεχνικά το θέμα της προσφυγικής εγκατάστασης στην Ελλάδα. Η «Γαλήνη» τιμήθηκε με το Α’ Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας και τον έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών.
Κατά την Κατοχή, ο Βενέζης συνελήφθη από τους Γερμανούς και φυλακίστηκε στο «Μπλοκ C» των φυλακών Αβέρωφ. Η σωτηρία του ήρθε ύστερα από παρέμβαση του πνευματικού κόσμου. Από αυτή την εμπειρία γεννήθηκε το μοναδικό θεατρικό του έργο, «Μπλοκ C», που παρουσιάστηκε από το Εθνικό Θέατρο το 1945.
Το 1943, κυκλοφόρησε το αριστούργημα του, «Αιολική Γη», ένα νοσταλγικό βλέμμα στην πατρίδα που χάθηκε, γραμμένο από την παιδική οπτική. Πρόκειται για έναν ύμνο στην αθωότητα και τον πολιτισμό του μικρασιατικού ελληνισμού.
Ο Βενέζης ταξίδεψε στις ΗΠΑ, με πρόσκληση του αμερικανικού κράτους, και προώθησε τη σύγχρονη ελληνική λογοτεχνία στο εξωτερικό. Συμμετείχε στη συγγραφή του «Μυθιστορήματος των 4», μαζί με τον Μυριβήλη, τον Καραγάτση και τον Τερζάκη. Η πνευματική του παρουσία ξεπέρασε τα στενά όρια της συγγραφής: συμμετείχε σε συμβούλια πολιτιστικών φορέων, συνεργάστηκε με το Εθνικό Ίδρυμα Ραδιοφωνίας και υπήρξε ιδρυτικό μέλος της «Ομάδας των 12».
Το 1957 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και το 1959 τιμήθηκε με τον Ταξιάρχη του Τάγματος Γεωργίου Α΄. Πέθανε στις 3 Αυγούστου 1973, νικημένος από τον καρκίνο του λάρυγγα.
Ο Ηλίας Βενέζης, περισσότερο από συγγραφέας, υπήρξε φορέας συλλογικής μνήμης. Το έργο του παραμένει ζωντανό, επίκαιρο και ουσιαστικό, υπενθυμίζοντας πως η λογοτεχνία μπορεί να σταθεί ως μαρτυρία και ως καταφύγιο της ανθρώπινης ψυχής απέναντι σε κάθε τραγωδία.
