Χαλκιδική, γη ευλογημένη και καρποφόρα. Ανάμεσα στις πλαγιές, στους αμπελώνες και
τους ελαιώνες ξεπροβάλουν τα μετόχια των μονών του Αγίου Όρους. Λόγο της
γεωγραφικής εγγύτητας της με το Άγιο Όρος αλλά και της γόνιμης γης , υπήρξε ιδανικός
τόπος για την ανάπτυξη μετοχιών. Τί είναι όμως τα μετόχια και ποια η λειτουργία τους;
Τα μετόχια των μονών του Αγίου Όρους, ήταν καλλιεργήσιμες εκτάσεις οι οποίες ανήκαν
στις μονές και διέθεταν οικιστικές μονάδες όπως κελιά, πύργους, παρεκκλήσια, οχυρώσεις,αποθήκες, ελαιοτριβείο, εργαστήρια κ.α . Τα πρώτα μετόχια εμφανίζονται τον 10ο αιώνα αλλά ως οργανωμένη προσπάθεια ανάπτυξης , καταγράφονται τον 11 ο αιώνα. Σύμφωνα με τις πηγές, το Άγιο Όρος αποκτά μετόχια σε όλη τη χερσόνησο της Χαλκιδικής , στη Λήμνο και στην περιοχή του Στρυμόνα.
Ο ρόλος των μετοχιών δεν ήταν άλλος από το να ενισχύσουν οικονομικά τiς μονές στις
οποίες άνηκαν. Μέσα στις εκτάσεις τους, εκτός από τη γεωργία ασκούνταν και η
κτηνοτροφία. Υπήρχε λοιπόν η παραγωγή και η πρώτη επεξεργασία υλών. Διέμεναν μέσα
κάποιοι μοναχοί αλλά και άνθρωποι που ήταν υπεύθυνοι για τη λειτουργία τους. Από τα
Βυζαντινά χρόνια που ιδρύονται, παρατηρούμε ότι διαχειρίζεται αποδοτικότερα η
περιουσία των μονών . Η θέση τους , πάντα είχε στρατηγική σημασία και φυσικά
λειτουργούσαν ως πνευματικά κέντρα σε περιοχές μακριά από το Όρος. Έτσι πολλά από
αυτά έγιναν πυρήνες για τις κατά τόπους κοινωνίες που αναπτύχθηκαν οικισμοί κοντά τους,
ενώ σε άλλες περιπτώσεις εξελίχθηκαν σε προσκυνηματικό τόπο.
Όπως επισημαίνει ο Δημήτρης Μουτσόπουλος ( 1979 ) , η αρχιτεκτονική των μετοχίων στη
Χαλκιδική εναρμονίζεται με το φυσικό τοπίο διότι δεν κυριαρχούν οι μνημειακές
διαστάσεις των κεντρικών μονών αντίθετα η απλότητα και η λιτότητα παραπέμπουν στον
αγροτικό χαρακτήρα με επίκεντρο έναν ναό . Ο Θωμάς Θεοχαρίδης τονίζει την σημασία
τους όχι μόνο ως οικονομικά παραρτήματα , αλλά και ως φορείς πνευματικής επιρροής στις
τοπικές κοινωνίες, ιδιαίτερα σε περιόδους κρίσεως ή κοινωνικής αστάθειας . Ο Φώτης
Κοτζαγεώργης το 2011μελέτησε τα αρχεία του Αγίου Όρους που σχετίζονταν με τα μετόχια
της Χαλκιδικής και διαπίστωσε πως τα μετόχια κατείχαν σημαντικό μέρος των
καλλιεργήσιμων εκτάσεων της Χαλκιδικής , ενώ οι φορολογικές καταγράφουν την έντονη
αγροτική τους δραστηριότητα και τον έλεγχο της παραγωγής από τις αθωνικές μονές.
Η συμβολή όλων των ερευνητών είναι μεγάλης σημασίας και πρωτοεργάτης των
ερευνών ήταν ο αείμνηστος Ιωακέιμ Παπάγγελος , ο οποίος κατέγραψε και ταύτισε τα
μετόχια , εντοπίζοντας και τι μονές στις οποίες άνηκαν.
Και ενώ τα μετόχια βρίσκονται σε πλήρη άνθηση προσφέροντας οικονομικό και πνευματικό
πλούτο, τα ιστορικά γεγονότα δεν τα αφήνουν ανεπηρέαστα.
Η πρώτη σχετικά αλλαγή που καταγράφεται είναι στην περιοχή της Κασσάνδρας που το 1307 οι Καταλανοί ξεκινούν τις επιδρομές. Έτσι τα μετόχια της περιοχής αρχίζουν να οχυρώνονται ενώ σαν τελικό
αποτέλεσμα των επιδρομών ήταν η ερήμωση του τόπου. Το 1334 , οι Τούρκοι πειρατές επιφέρουν εκ νέου προβλήματα ενώ η κατάληψη της Χαλκιδικής από το Σέρβο βασιλιά
Στέφανο Ούρεση Δουσάν 1345-50 αλλά και η δεύτερη περίοδος κατάληψης των Σέρβων
αφήνει όχι μόνο καταστροφές αλλά και τραγική μείωση του πληθυσμού. Τα
καταστραμμένα μετόχια πλέον και οι δεσμεύσεις των περιουσίων ήταν ένα σημαντικό
πρόβλημα που έπρεπε να επιλυθεί. Ο Δεσπότης και τέως αυτοκράτορας Ιωάννης ΄Ζ
Παλαιολόγος 1403-1408, διετέλεσε έργα ενισχύσεως αμύνης στη Κασσάνδρα και Ίδρυσε
τον πύργο στη Νέα Φώκαια. Η χρήση του μάλιστα σχετίζονταν με την καλλιέργεια
ελαιόδεντρων και την παραγωγή λαδιού. Οι μονές πλέον , χάνουν σημαντικές εκτάσεις και
η Κασσάνδρα μένει ακατοίκητη για πάνω από σχεδόν 150 χρόνια . Τον 16 ο αιώνα, ο
Gazanfer Aga, απέδωσε το Άγιο Όρος τις εγκαταλειμμένες γαίες . Ακόμα ένα μεγάλο πλήγμα
δέχθηκε το Άγιο Όρος όταν επί βασιλείας Σουλτάνου Σελίμ Β δεσμεύτηκαν οι γαίες των
μετοχιών, οι οποίες όπως προαναφέραμε έφεραν έσοδα στις μονές. Οι μονές με κόπο,
κατάφεραν να αγοράσουν εκ νέου τα μετόχια τους. Επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι
μονές κατέβαλαν τους φόρους τους στα βακούφια τα οποία άνηκαν.
Τα μετόχια σύμφωνα με αρχαιολογικά κατάλοιπα και πηγές διέθεταν πύργους εντός τον
οχυρώσεων τους. Οι περισσότεροι εκ των οποίων καταστράφηκαν στην Οθωμανική κατοχή,
ενώ άλλοι καταστράφηκαν από σεισμούς και παραμέληση των ανθρώπων. Οι εξελίξεις
λοιπόν της ιστορίας, όπως είναι αναμενόμενο ,επηρέασε την ιστορία τους και επέφερε
αλλαγές. Οι πύργοι που καταγράφηκαν είναι περίπου 70, και δυστυχώς δεν σώζονται όλοι.
Τα μετόχια της Χαλκιδικής , δεν αποτελούν απλώς αγροτικά παραρτήματα του Άθω, αλλά
πολύτιμες σελίδες της τοπικής ιστορίας . Αποτελούν ζωντανά τεκμήρια μιας εποχής που η
πνευματικότητα , η τέχνη και η οικονομική δραστηριότητα συνυπήρχαν σε ένα ενιαίο
πολιτισμικό ιστό. Μέσα από τη μελέτη τους αντλούμε πληροφορίες για την αρχιτεκτονική ,
ζωγραφική, τις πνευματικές μορφές , τις παραγωγικές σχέσεις και κοινωνικές δομές του
παρελθόντος. Μπορούμε να φανταστούμε πως ήταν ο τόπος σε εποχές που δεν
κυριαρχούσαν οι ξενοδοχειακές μονάδες και τα σύγχρονα έργα . Η διατήρηση τους αλλά
και η ανάδειξη τους δεν αφορά μόνο την κοινότητα του Αγίου Ορους, αλλά και τη συλλογική μνήμη της Χαλκιδικής.
Μέρος 1ο
ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΧΡΥΣΟΥΛΑ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΣ / ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΤΕΧΝΗΣ
