12.000 νεκροί στο μέτωπο, 500.000 συνολικά: Το Έπος σε αριθμούς

το Έπος του 1940-Αναλυτική Αναφορά

Ιστορικό πλαίσιο και έναρξη

Στα τέλη της δεκαετίας του ’30 η Ευρώπη βυθιζόταν στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ιταλία, αφού κατέλαβε την Αλβανία (1939), πίεζε την Ελλάδα με διαρκείς προκλήσεις. Τα ξημερώματα της 28ης Οκτωβρίου 1940 ο Ιταλός πρέσβης επέδωσε τελεσίγραφο στον Ιωάννη Μεταξά απαιτώντας ελεύθερη διέλευση στρατευμάτων και κατάληψη «στρατηγικών σημείων». Η άμεση άρνηση («Όχι») σήμανε την κήρυξη πολέμου και, στις 05:30, την ιταλική εισβολή από τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Η κοινωνία αντέδρασε ενωμένη: επιστράτευση, εθελοντισμός, ομοψυχία.

Κύριες κινήσεις και μάχες

Η πρώτη ιταλική πίεση εκδηλώθηκε στην Ήπειρο και στην Πίνδο. Η VIII Μεραρχία του Χ. Κατσιμήτρου κράτησε τη γραμμή Ελαίας–Καλαμά (Καλπάκι), ενώ στην Πίνδο το Απόσπασμα Δαβάκη ανέκοψε τη μεραρχία αλπινιστών «Τζούλια». Μετά την απόκρουση, ο Ελληνικός Στρατός πέρασε σε γενική αντεπίθεση (14 Νοεμβρίου 1940), εισήλθε στη Βόρεια Ήπειρο και κατέλαβε την Κορυτσά, το Πόγραδετς, τη Χειμάρρα κ.ά. Στα τέλη Ιανουαρίου 1941 η προέλαση ανακόπηκε λόγω σκληρού χειμώνα, εξάντλησης και ανεφοδιαστικών δυσκολιών στα ορεινά.

Τον Μάρτιο 1941, η «Εαρινή Επίθεση» του Μουσολίνι απέτυχε παταγωδώς. Εμβληματική είναι η άμυνα στο Ύψωμα 731: διαδοχικές ιταλικές επιθέσεις συνέτριψαν πάνω στις ελληνικές θέσεις. Στις 6 Απριλίου 1941 όμως, η Γερμανία εισέβαλε από Βουλγαρία και κατεχόμενη Γιουγκοσλαβία (Επιχείρηση «Μαρίτα»). Παρά την ηρωική αντίσταση στα οχυρά της Γραμμής Μεταξά, η Θεσσαλονίκη έπεσε, το μέτωπο διασπάστηκε και οι κύριες ελληνικές δυνάμεις στην Ήπειρο κινδύνευσαν με εγκλωβισμό. Η συνθηκολόγηση υπογράφηκε στις 23 Απριλίου 1941. Ακολούθησε η Μάχη της Κρήτης (20 Μαΐου–1 Ιουνίου 1941), με βαρύτατες απώλειες των γερμανικών αλεξιπτωτιστών αλλά τελική κατάληψη του νησιού. Η Ελλάδα βρέθηκε υπό τριπλή κατοχή (γερμανική, ιταλική, βουλγαρική).

Στατιστικά απωλειών (συνοπτικά)

Στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο οι ελληνικές στρατιωτικές απώλειες ανήλθαν περίπου σε 12–14 χιλιάδες νεκρούς και πάνω από 60 χιλιάδες τραυματίες (πολλοί με κρυοπαγήματα). Οι ιταλικές απώλειες ήταν αντίστοιχου μεγέθους σε νεκρούς και δεκάδες χιλιάδες τραυματίες. Με τη γερμανική εισβολή και ιδίως στη διάρκεια της Κατοχής, ο άμαχος πληθυσμός υπέστη τεράστιες απώλειες: εκατοντάδες χιλιάδες θάνατοι από πείνα (Μεγάλος Λιμός 1941–42), μαζικές εκτελέσεις και ολοκαύτωμα κοινοτήτων. Συνολικά, ο πόλεμος και η κατοχή κόστισαν στην Ελλάδα σημαντικό ποσοστό του πληθυσμού της, δυσανάλογο για το μέγεθος της χώρας.

Νίκες και ήττες

Νίκες: Απόκρουση της ιταλικής εισβολής (Οκτ.–Νοε. 1940), αντεπίθεση και κατάληψη εχθρικού εδάφους στη Βόρεια Ήπειρο, επιτυχής άμυνα στο Ύψωμα 731, επιτυχίες του ναυτικού και της αεροπορίας με πενιχρά μέσα. Ηθικά και πολιτικά, η Ελλάδα πρόσφερε την πρώτη χερσαία συμμαχική νίκη κατά του Άξονα, αναπτερώνοντας διεθνώς το φρόνημα.

Ήττες: Η γερμανική εισβολή κατέστησε ανέφικτη τη συνέχιση του αγώνα στην ηπειρωτική χώρα. Η συνθηκολόγηση (23 Απριλίου 1941) και η πτώση της Κρήτης (1 Ιουνίου 1941) σφράγισαν την ήττα στο πεδίο. Ωστόσο, στρατηγικά η καθυστέρηση που προκάλεσε ο ελληνικός αγώνας επηρέασε τον συνολικό σχεδιασμό του Άξονα και θεωρείται συμβολή στην τελική του ήττα.

Κεντρικά πρόσωπα

Ιωάννης Μεταξάς: πολιτικός ηγέτης του «Όχι» και της αμυντικής προετοιμασίας (οχυρά, επιστράτευση).
Αλέξανδρος Παπάγος: αρχιστράτηγος, οργάνωσε την αντεπίθεση και τη σταθεροποίηση του μετώπου.
Χαράλαμπος Κατσιμήτρος: υπεράσπιση Καλπακίου – κλειδί για την απόκρουση.
Κωνσταντίνος Δαβάκης: ηγεσία στην Πίνδο.
Γεώργιος Τσολάκογλου: διοικητής Τμήματος Στρατιάς Ηπείρου, υπέγραψε τη συνθηκολόγηση· αργότερα πρωθυπουργός κυβέρνησης Κατοχής.
Μπενίτο Μουσολίνι και Αδόλφος Χίτλερ: οι ηγέτες του Άξονα που σχεδίασαν και υλοποίησαν τις επιθέσεις κατά της Ελλάδας.
(Πολλές άλλες μορφές διακρίθηκαν στη διοίκηση, στην αεροπορία, στο ναυτικό και, αργότερα, στην Εθνική Αντίσταση.)

Η προσφορά του ελληνικού λαού

Το μέτωπο τροφοδοτήθηκε από την αυταπάρνηση των αμάχων. Συλλογές ρουχισμού/τροφίμων, εράνοι, εθελοντισμός. Οι «Γυναίκες της Πίνδου» πέρασαν στη μνήμη ως σύμβολο: μετέφεραν εφόδια σε παγωμένες κορυφογραμμές εκεί όπου οχήματα και ζώα δεν έφθαναν, κατέβασαν τραυματίες, εργάστηκαν σε οχυρωματικά έργα. Στην Κατοχή, ο λαός υπέστη λιμό, τρομοκρατία, εκτελέσεις και καταστροφές οικισμών, αλλά και οργάνωσε μαζική αντίσταση (ΕΑΜ/ΕΛΑΣ, ΕΔΕΣ, ΕΚΚΑ κ.ά.), επιχειρώντας δολιοφθορές και διατηρώντας το φρόνημα μέχρι την Απελευθέρωση (Οκτώβριος 1944).

Έκβαση και επιπτώσεις

Η Ελλάδα, παρότι βρέθηκε στο στρατόπεδο των νικητών, εξήλθε ρημαγμένη: οικονομία κατεστραμμένη, υποδομές διαλυμένες, δημογραφική αιμορραγία, τραύματα από σφαγές και τον λιμό. Με τη Συνθήκη των Παρισίων (1947) ενσωμάτωσε τα Δωδεκάνησα, αλλά ο εσωτερικός διχασμός της Κατοχής κληροδοτήθηκε ως εμφύλια σύγκρουση (1946–49). Η μεταπολεμική ανάκαμψη ήρθε αργά, με στήριξη και από το Σχέδιο Μάρσαλ, όμως οι πληγές του πολέμου υπήρξαν βαθιές και μακρόχρονες.

Πολεμικές αποζημιώσεις γιατί η Ελλάδα δεν αποζημιώθηκε επαρκώς

Τυπικά, αναγνωρίστηκε δικαίωμα επανορθώσεων για την Ελλάδα. Η Ιταλία κατέβαλε μεταπολεμικά συγκεκριμένο ποσό και η Γερμανία, το 1960, ένα περιορισμένο κονδύλι για θύματα θηριωδιών. Όμως γενική και πλήρης αποζημίωση από τη Γερμανία δεν καταβλήθηκε. Οι βασικοί λόγοι:

1. Ψυχρός Πόλεμος και ανασυγκρότηση Γερμανίας: Στις αρχές της δεκαετίας του ’50 οι δυτικές δυνάμεις επέλεξαν να μην επιβαρύνουν τη Δυτική Γερμανία με πλήρεις επανορθώσεις, ώστε να σταθεί οικονομικά και να λειτουργήσει ως ανάχωμα στον κομμουνισμό.

2. Διεθνείς ρυθμίσεις αναβολής: Οι εκκρεμότητες επανορθώσεων «πάγωσαν» με την προοπτική οριστικής διευθέτησης σε μελλοντική συνολική συνθήκη. Όταν ήρθε η ώρα της επανένωσης (1990), δεν υπήρξε ειδική ρύθμιση υπέρ της Ελλάδας.

3. Νομική στάση Βερολίνου: Η Γερμανία θεωρεί ότι το ζήτημα έχει λήξει, επικαλούμενη διεθνείς συμφωνίες και την πάροδο χρόνου. Η Ελλάδα αντιτείνει ότι δεν έχει παραιτηθεί των αξιώσεών της (συμπεριλαμβανομένου του αναγκαστικού «κατοχικού δανείου») και ζητά διμερή διευθέτηση.

4. Εσωτερικές προτεραιότητες Ελλάδας: Ο εμφύλιος, η οικονομική εξάρτηση από δυτική βοήθεια και η ανάγκη σταθεροποίησης περιόρισαν την έμπρακτη διεθνή πίεση υπέρ των ελληνικών απαιτήσεων.

Έτσι, σε αντίθεση με άλλες περιπτώσεις όπου υπήρξαν είτε σημαντικές χρηματικές ροές είτε εδαφικές ρυθμίσεις, η Ελλάδα δεν έλαβε αναλογικά επαρκή αποκατάσταση για τις τεράστιες πολεμικές καταστροφές και την ανθρωποθυσία της. Το θέμα παραμένει πολιτικά και ηθικά ανοικτό στη δημόσια συζήτηση.

Θύματα & Απώλειες Ελλάδας (1940-1944)

Στρατιωτικοί (Έλληνες)

• Νεκροί (Ελληνοϊταλικός πόλεμος, 10/1940–4/1941): ~12.000–13.000

• Τραυματίες (ίδια περίοδος): ~62.000 (πολλοί με κρυοπαγήματα)

• Αγνοούμενοι/Αιχμάλωτοι (μέτωπο Αλβανίας): ~1.300–1.400

• Συνολικοί στρατιωτικοί νεκροί Έλληνες σε όλο τον Β΄ ΠΠ (μέτωπα + Κρήτη + Μέση Ανατολή): ~30.000–35.000

Άμαχοι (Ελλάδα)

• Νεκροί από βομβαρδισμούς/εκτελέσεις/αντίποινα (1940–44): δεκάδες χιλιάδες (τουλάχιστον ~50.000+, εκ των οποίων ~20.000 από μαζικές σφαγές/καψαλισμούς χωριών)

• Μεγάλος Λιμός (χειμώνας 1941–42 και κατ’ επέκταση): ~300.000 (συχνά αναφέρεται εύρος 300.000–600.000)

• Έλληνες Εβραίοι θύματα Ολοκαυτώματος: ~60.000

Σύνολο ελληνικών απωλειών (στρατιωτικοί + άμαχοι)

• Πάνω από 500.000 νεκροί (δηλαδή περίπου 7–10% του τότε πληθυσμού), με συντριπτική πλειονότητα αμάχους λόγω πείνας και θηριωδιών.

Ενδεικτικές απώλειες αντιπάλου στο ελληνοϊταλικό μέτωπο

• Ιταλικός στρατός (10/1940–4/1941): ~13.000–15.000 νεκροί, >50.000 τραυματίες, δεκάδες χιλιάδες κρυοπαγήματα/ανικανότητες μάχης.

• Γερμανικές απώλειες στην Ελλάδα (Απρίλιος–Ιούνιος 1941, συμπερ. Κρήτης): μερικές χιλιάδες νεκροί/τραυματίες (ιδίως υψηλές απώλειες αλεξιπτωτιστών στη Μάχη της Κρήτης).

Τα νούμερα δίνονται ως εύρη γιατί μεταβάλλονται ελαφρά ανάλογα με τον τρόπο καταγραφής στις πηγές της εποχής.