Γράφει η Σουζάνα Καζάκα
Η Χαλκιδική, τόπος με μακρά ιστορία αγώνων, βίωσε τον πόλεμο του 1940 και τη γερμανική κατοχή με τρόπο βαθύ, αιματηρό και καθοριστικό. Από τα παιδιά της που πολέμησαν στο χιονισμένο μέτωπο της Πίνδου, μέχρι τις γυναίκες και τους γέροντες που έμειναν πίσω στα χωριά να σηκώνουν το βάρος της πείνας, του φόβου και μέσα από αυτό να οργανώνουν την Αντίσταση, ο νομός έγραψε ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο στον αγώνα του ελληνικού λαού για λευτεριά.
Από το «ΟΧΙ» στα μαύρα χρόνια της Κατοχής
Η επιστράτευση του ’40 βρήκε Χαλκιδικιώτες σε όλα τα όπλα, από τα πεδινά της Προποντίδας μέχρι τις ορεινές κοινότητες του Χολομώντα και την ανατολική πλευρά του κόλπου της Ιερισσού. Πολλοί δεν γύρισαν ποτέ, αφήνοντας πίσω μανάδες, γυναίκες και παιδιά, λίγες φωτογραφίες και μια κορδέλα με τα αρχικά της μονάδας τους.
Μετά τη συνθηκολόγηση, ο τόπος μπήκε στη δίνη της Κατοχής. Οι Γερμανοί κατέλαβαν τα στρατηγικά σημεία, ιδιαίτερα τις περιοχές των μεταλλείων Στρατωνίου και Ολυμπιάδας, με στόχο τον έλεγχο των ορυκτών πόρων. Σε τμήματα της Κεντρικής Μακεδονίας, η βουλγαρική κατοχή έσπειρε ακόμη περισσότερη ωμότητα. Οι εκτελέσεις, τα μπλόκα, η πείνα και οι κακουχίες σημάδεψαν την καθημερινότητα.
Η Αντίσταση στα βουνά: Χολομώντας, Κάκαβος, ορεινά καταφύγια ελευθερίας
Στη Χαλκιδική, η μορφολογία του τόπου γέννησε την Αντίσταση. Ο Χολομώντας, τα δύσβατα μονοπάτια του Κάκαβου και οι δασωμένες κορυφές έγιναν κρησφύγετο και ορμητήριο ανταρτικών ομάδων. Εκεί οργανώθηκαν πυρήνες του ΕΛΑΣ, με αγωνιστές που γνώριζαν σπιθαμή προς σπιθαμή το βουνό.
Μεταξύ όσων ξεχωρίζουν, καταγράφονται μορφές όπως ο Ζαχαρίας Ζαγορίτης, που έδρασε στην περιοχή της Αρναίας και έπεσε σε μπλόκο, και ο Νίκος Σούτσος, ο «Καπετάν Μιχάλης», που οργάνωσε αντιστασιακούς θύλακες στη Μαραθούσα το 1943. Γύρω τους δημιουργήθηκαν δίκτυα, συνδέσμοι, αγγελιοφόροι, οδηγοί και ομάδες τροφοδοσίας. Ο Χολομώντας δεν έγινε απλώς κρησφύγετο, αλλά σύμβολο του ανυπότακτου φρονήματος της Χαλκιδικής.
Η Αντίσταση στη θάλασσα: η 6η Ναυτική Μοίρα και τα νερά του Θερμαϊκού
Εκτός από τα βουνά, και η θάλασσα της Χαλκιδικής έγινε μέτωπο. Η Ιερισσός και ο Θερμαϊκός συνδέθηκαν με τη δράση της 6ης Ναυτικής Μοίρας του ΕΛΑΝ. Ξύλινα σκάφη, με ονόματα σύμβολα όπως «Χαλκιδική» και «Χολομώντας», έσκιζαν τις νύχτες τα νερά μεταφέροντας μηνύματα, αγωνιστές, πολεμοφόδια και τραυματίες. Πραγματοποιήθηκαν ακόμη και ναυτικές συγκρούσεις με γερμανικές μονάδες.
Επικεφαλής στην οργάνωση των θαλάσσιων επιχειρήσεων υπήρξε ο Χουρμούζης Χατζηθωμάς, ο επονομαζόμενος «Ναύαρχος». Κατάλογοι αγωνιστών της Ιερισσού αναφέρουν δεκάδες ονόματα ναυτών, ενώ άλλοι Χαλκιδικιώτες στελέχωσαν πληρώματα ως οδηγοί, μηχανικοί, τηλεβόλες και σύνδεσμοι. Η θάλασσα έγινε δρόμος της λευτεριάς.
Μαρτυρικά χωριά: Βάλτα, Μαραθούσα και αίμα αθώων
Ο τόπος πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος. Η Βάλτα της Κασσάνδρας, τον Φεβρουάριο του 1944, έζησε το μαρτύριο των απαγχονισμών στην πλατεία. Ανάμεσα στους εκτελεσμένους ήταν ο Κλεάνθης Πέγιος και ο Κοσμάς Χιώτης, ενώ λίγες ημέρες αργότερα εκτελέστηκε και ο Ανέστης Θεοδωρίδης.
Ακολούθησε το ολοκαύτωμα της Μαραθούσας, τον Ιούνιο του 1944, όταν οι διαβόητοι «Σουμπερτ» με βουλγαρικές δυνάμεις κατέστρεψαν ολοσχερώς το χωριό. Σπίτια παραδόθηκαν στις φλόγες, οικογένειες ξεκληρίστηκαν, γυναίκες θρηνούσαν πάνω στα καμένα ερείπια. Η Μαραθούσα έγινε τόπος μαρτυρίου και μνήμης.
Η συμμετοχή του λαού: γυναίκες, νέα παιδιά, πληροφορίες, ψωμί και θάρρος
Η αντίσταση στη Χαλκιδική δεν γράφτηκε μόνο με όπλα. Γυναίκες που μετέφεραν κρυφά τρόφιμα και σημειώματα, έφηβοι της ΕΠΟΝ, δάσκαλοι που έκρυβαν τραυματίες, βοσκοί που άνοιγαν περάσματα, ψαράδες που οδηγούσαν βάρκες μέσα στη νύχτα. Οι πιο σπουδαίες μάχες δόθηκαν σιωπηλά, μέσα στα σπίτια, στα αλώνια και στα κατώγια.
Ο δρόμος προς την απελευθέρωση
Το 1944, καθώς οι δυνάμεις της Κατοχής υποχωρούσαν, τμήματα του ΕΛΑΣ που είχαν ανασυνταχθεί στον Χολομώντα και την ευρύτερη ζώνη της Χαλκιδικής κινήθηκαν προς τη Θεσσαλονίκη, συμβάλλοντας στις τελευταίες επιχειρήσεις πριν από την απελευθέρωση της πόλης, τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου. Η Χαλκιδική είχε γίνει πια σταυροδρόμι ελευθερίας, ένα κομμάτι της αλυσίδας που οδήγησε στο τέλος του ζυγού.
Η Χαλκιδική της περιόδου 1940-44 δεν υπήρξε απλώς ένας τόπος που υπέφερε. Υπήρξε ένας τόπος που αντιστάθηκε. Στα βουνά, στα χωριά, στα σοκάκια της Κασσάνδρας και στα νερά της Ιερισσού, γράφτηκαν ιστορίες ανθρώπων που δεν λύγισαν. Σήμερα, πάνω από τις σκιές του πολέμου, η μνήμη μένει ζωντανή. Γιατί οι λαοί που θυμούνται, δεν ξαναζούν τα λάθη της Ιστορίας και γιατί η λευτεριά δεν χαρίζεται. Κατακτάται.
