Η Συμμετοχή της Χαλκιδικής στην Επανάσταση του 1821: Ηρωισμός δίχως Άμεση Λευτεριά
Η Επανάσταση του 1821 υπήρξε το κορυφαίο γεγονός της νεότερης ελληνικής ιστορίας. Στον αγώνα αυτό συμμετείχαν περιοχές με διαφορετικές γεωγραφικές και πολιτικές συνθήκες. Η Χαλκιδική, αν και δεν κατάφερε να αποτινάξει τότε τον οθωμανικό ζυγό, συμμετείχε με αυτοθυσία και αποφασιστικότητα, πληρώνοντας βαρύ τίμημα για την ελευθερία. Η απελευθέρωσή της θα ερχόταν τελικά σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, το 1912, με τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο.
Οι συνθήκες πριν τον ξεσηκωμό
Η φλόγα της Επανάστασης άργησε να φτάσει στη Χαλκιδική σε σχέση με τη Νότια Ελλάδα, όμως τα προεπαναστατικά σημάδια είχαν ήδη φανεί. Οργάνωση και επαναστατική προπαρασκευή υπήρξαν μέσα από τη δράση της Φιλικής Εταιρείας, με σημαντικό τοπικό πυρήνα στον Πολύγυρο, που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του Πολυγυρινού Γιαννάκη Παπαγεωργάκη, αρχιγραμματέα του Οικουμενικού Πατριαρχείου και μυημένου Φιλικού στην Κωνσταντινούπολη.
Ο Παπαγεωργάκης μύησε πρώτα τους αδελφούς του Κύρκο και Μαυρουδή και στη συνέχεια άλλους Πολυγυρινούς, ενισχύοντας το πνεύμα απελευθέρωσης. Μέσω συγγενικών και εμπορικών σχέσεων (π.χ. με τον Μενεξέ από τη Θεσσαλονίκη) το επαναστατικό δίκτυο επεκτάθηκε ευρύτερα στην Κεντρική Μακεδονία.
Ο φόβος του Γιουσούφ Μπέη και η τουρκική αντίδραση
Η οθωμανική διοίκηση στη Θεσσαλονίκη υπό τον Γιουσούφ Μπέη αντιλήφθηκε τις επαναστατικές ζυμώσεις. Οι κινήσεις των Ψαριανών στον Θερμαϊκό και η δραστηριότητα των ελληνικών πλοίων στα παράλια της Χαλκιδικής αύξησαν τις υποψίες για επικείμενη εξέγερση.
Ο Γιουσούφ, φοβούμενος γενικευμένο ξεσηκωμό, διέταξε τους προκρίτους των χωριών να παρουσιαστούν στη Θεσσαλονίκη για δήθεν «διαβουλεύσεις ασφαλείας», με σκοπό να κρατηθούν όμηροι. Παράλληλα, διέταξε την αποστολή δύο στρατιωτικών σωμάτων – από την Παζαρούδα στα ανατολικά και τα Χασικοχώρια στα δυτικά – ώστε να «προλάβουν» την επανάσταση.
Οι Χαλκιδικιώτες όμως υποψιάστηκαν τις προθέσεις του. Αντί για τους προκρίτους, έστειλαν άσχετα πρόσωπα και ξεκίνησαν εντατικές προετοιμασίες για εξέγερση, ιδίως στον Πολύγυρο, όπου οι κινήσεις είχαν ήδη κορυφωθεί.
17 Μαΐου 1821 – Η Επανάσταση ξεσπά στον Πολύγυρο
Το βράδυ της 16ης Μαΐου 1821, μετά από προκλήσεις και απειλές της τουρκικής φρουράς, οι Πολυγυρινοί αποφασίζουν να δράσουν. Ξημερώματα της 17ης Μαΐου, καταλαμβάνουν το τοπικό διοικητήριο, σκοτώνουν τον διοικητή και 14 στρατιώτες, τραυματίζουν άλλους τρεις και σηματοδοτούν την επίσημη συμμετοχή της Χαλκιδικής στον εθνικό ξεσηκωμό.
Στη συνέχεια αποκρούουν τις δύο τουρκικές στρατιωτικές μονάδες που είχαν σταλεί από διαφορετικά μέτωπα και στήνουν ενέδρα κοντά στο σημερινό Παλαιόκαστρο, σκοτώνοντας και τραυματίζοντας Οθωμανούς στρατιώτες.
Η αντίδραση της Θεσσαλονίκης υπήρξε άμεση και σκληρή. Ο Γιουσούφ Μπέης διέταξε τη σφαγή δεκάδων ομήρων στις 18 Μαΐου, ενώ τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης δεν πτόησαν τους Χαλκιδικιώτες – αντίθετα, τους πείσμωσαν.
Η Επανάσταση απλώνεται
Η φλόγα του αγώνα εξαπλώνεται ταχύτατα σε όλη τη Χαλκιδική. Το Άγιο Όρος, η Κασσάνδρα, τα Μαντεμοχώρια, η Ορμύλια, η Νικήτη και δεκάδες χωριά ξεσηκώνονται. Ο Εμμανουήλ Παπάς, έμπορος από τις Σέρρες και ήδη μυημένος Φιλικός, καταφθάνει στο Άγιο Όρος, αναλαμβάνει την ηγεσία του επαναστατικού αγώνα και συγκροτεί δύο βασικά στρατόπεδα: ένα στην ανατολική Χαλκιδική με βάση τον Άθω και ένα στη δυτική με τον Στάμο Χάψα.
Η απουσία οργανωμένης στρατιωτικής ηγεσίας και επαρκούς εξοπλισμού, ωστόσο, σε συνδυασμό με την αριθμητική και επιχειρησιακή υπεροχή του τουρκικού στρατού, οδηγούν την επανάσταση στην καταστολή πριν το τέλος του 1821.
Ο αγώνας δεν πήγε χαμένος
Η αποτυχία της Επανάστασης στη Χαλκιδική δεν ήταν προϊόν αδυναμίας των κατοίκων, αλλά αποτέλεσμα αντικειμενικών αδυναμιών: έλλειψης σχεδίου, στρατιωτικής εμπειρίας και ανεφοδιασμού. Η γεωγραφική εγγύτητα με τη στρατηγική Θεσσαλονίκη επέτρεψε στον οθωμανικό στρατό να αντιδράσει γρήγορα και με σφοδρότητα.
Παρόλα αυτά, η Χαλκιδική πρόσφερε στον αγώνα δύο σημαντικά οφέλη:
-
Καθυστέρησε την αποστολή τουρκικών ενισχύσεων προς τον Νότο, δίνοντας πολύτιμο χρόνο στον Μοριά και τη Στερεά Ελλάδα.
-
Εξέθεσε την τουρκική θηριωδία, προκαλώντας συγκίνηση και υποστήριξη από την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη υπέρ των Ελλήνων.
Μνήμη και τιμή
Η θυσία των Χαλκιδικιωτών το 1821 δεν έφερε την άμεση λευτεριά – εκείνη ήρθε το 1912. Όμως η ιστορική μνήμη παραμένει ισχυρή. Οι ηρωικές μορφές των Παπαγεωργάκηδων, του Στάμου Χάψα, του Εμμανουήλ Παπά και των ανώνυμων αγωνιστών του Πολυγύρου και του Αγίου Όρους υπενθυμίζουν το υψηλό ιδανικό της φιλοπατρίας και της εθνικής αξιοπρέπειας.
Η Επανάσταση της Χαλκιδικής αποτελεί κεφάλαιο ηρωισμού – μια πράξη βαθιάς πίστης στην Ελευθερία, άξια να θυμόμαστε και να
τιμούμε.
Χρονολόγιο της Επανάστασης στη Χαλκιδική – 1821
17 Μαΐου 1821
➤ Κήρυξη της Επανάστασης στον Πολύγυρο – Εξόντωση της τουρκικής φρουράς.
23 Μαΐου 1821
➤ Επανάσταση στο Άγιον Όρος – Ο Εμμανουήλ Παπάς ανακηρύσσεται αρχηγός του αγώνα.
27 Μαΐου 1821
➤ Η φλόγα της Επανάστασης εξαπλώνεται σε Κασσάνδρα, Ορμύλια, Νικήτη, Μαντεμοχώρια.
1 Ιουνίου 1821
➤ Απελευθέρωση της Ιερισσού – Οι κάτοικοι ενώνονται με τον Παπά.
12 Ιουνίου 1821
➤ Μάχη στα Βασιλικά – Θυσία του Στάμου Χάψα και 62 αγωνιστών.
μέσα Ιουνίου 1821
➤ Μάχη στα στενά της Ρεντίνας – Ο Εμμανουήλ Παπάς υποχωρεί.
Ιούλιος 1821
➤ Άμυνα στην Ποτίδαια – Αντεπίθεση και νίκη των Ελλήνων κατά τουρκικών δυνάμεων.
Αύγουστος–Σεπτέμβριος 1821
➤ Πολιορκία της Κασσάνδρας – Ελλείψεις και επιδημίες αποδυναμώνουν τους επαναστάτες.
Οκτώβριος 1821
➤ Τελική επίθεση Οθωμανών στην Ποτίδαια – Κατάρρευση της άμυνας, σφαγές και καταστροφή.
30 Οκτωβρίου 1821
➤ Πτώση της Κασσάνδρας – Τέλος της Επανάστασης στη Χαλκιδική.
Δεκέμβριος 1821
➤ Θάνατος του Εμμανουήλ Παπά εν πλω προς την Ύδρα.
